غیاث‌الدین بن همام خواندمیرخواندمیر، غیاث‌الدین بن همام، مورخ سدۀ دهم است. ۱ - ناماطلاعات ما دربارۀ زندگی او اندک است. شهرت او به صورتهای خواندمیر، خواندامیر و خونده‌میر نیز ضبط شده است. [۱]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، ص۴، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، ج۱، ص۷، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
[۳]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، ص و، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
[۴]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۲۱۰، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
[۵]
محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضةالصفا، ج۷، ص۳، تهران ۱۳۲۹ش.
۲ - تولدوی، به‌نوشتۀ خودش در حبیب‌السیر، که در زمان تألیف آن در ۹۲۷ حدود ۴۷ـ۴۸ سال داشته، در حدود ۸۸۰ در هرات متولد شده است. ۳ - والدینپدرش ، خواجه همام‌الدین محمد، مدتی وزیر میرزاسلطان محمود (فرزند ابوسعید گورکان) بود. [۶]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، مقدمه همایی، ص۵ـ۶، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
مادرش دختر میرخواند، مؤلف تاریخ روضةالصفا ، بود و به این سبب وی را پدر (ابوی مخدومی) خطاب می‌کرد و همین باعث شد تا برخی، به اشتباه، خواندمیر را فرزند میرخواند بپندارند، [۷]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، مقدمه همایی، ص۶ـ۸، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۸]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۴، ص۳۴۱، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
ولی با تصریح خواندمیر در حبیب‌السیر [۹]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، ص۴، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
و دستورالوزراء [۱۰]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، ص۷، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
به نام و نسب خویش، این اختلاف‌نظر‌ها از بین می‌رود.۴ - تحصیلاتخواندمیر سالهای جوانی را در محضر امیرعلیشیر نوایی گذراند و با استفاده از کتابخانۀ عظیم وی، در شش ماه مطالب کتاب خلاصة الاخبار فی احوال الاخیار را فراهم آورد. در ۹۱۱، پس از فوت سلطان حسین بایقرا، وی به ملازمت بدیع‌الزمان میرزای تیموری درآمد. [۱۱]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، مقدمه همایی، ص۹، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۲]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۴، ص۳۱۹، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۳]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۴، ص۳۶۴، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
خواندمیر در هرات بود که محمدخان شیبانی آن‌جا را گرفت. [۱۴]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۴، ص۳۷۴ـ۳۷۶، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۵]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۴، ص۵۰۷، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
در ۱۰ جمادی‌الآخره ۹۳۴، خواندمیر به هند رفت و در ۴ محرّم ۹۳۵ به شهر آگره و به حضور ظهیرالدین محمد بابر رسید. [۱۶]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، مقدمه همایی، ص۹، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۷]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۲۱۰، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
پس از درگذشت بابر در ۹۳۷، خواندمیر نزد پسر او، همایون شاه، مقرب شد. [۱۸]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج۱، مقدمه همایی، ص۹، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۹]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۲۱۵، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
۵ - آثارخواندمیر نویسنده‌ای پرکار و صاحب تألیفات متعدد است. مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: ۵.۱ - مآثرالملوکمآثرالملوک، که ظاهرآ نخستین اثر وی است، زیرا مؤلف در آن به هیچ‌یک از تألیفات خود اشاره نکرده است. وی آن را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته است و بنابراین، تاریخ تألیف آن به پیش از ۹۰۶ (سال فوت نوایی) می‌رسد. [۲۰]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
این کتاب دربارۀ سخنان پادشاهان ، انبیا و دانشمندان است. [۲۱]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
۵.۲ - خلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیارخلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیار، با مقدمه، ده مقاله و خاتمه، دربارۀ خلقت عالم ، احوال انبیا، تواریخ حکما ، احوال سلاطین قدیم ایران و عرب، حکما و ائمه ، عباسیان و سلسله‌های سلاطین اسلامی تا ۸۷۵ است. خاتمۀ آن نیز در وصف هرات و شرح‌حال مشاهیر معاصر مؤلف است. این کتاب در واقع نسخۀ اول تاریخ حبیب‌السیر است. از این کتاب تنها خاتمۀ آن به‌چاپ رسیده است. ۵.۳ - دستورالوزراءدستورالوزراء، کتابی دربارۀ زندگی وزرا، از پیش از اسلام تا ۹۰۶ است. از این کتاب دو تحریر در دست است. تحریر دوم دوازده شرح‌حال افزون بر تحریر نخست دارد. خواندمیر تحریر نخست را در دورۀ وزارت امیر علیشیر نوایی در هرات و تحریر بعدی را در ۹۱۵، در دورۀ حکومت محمد شیبانی، به پایان رساند. دستورالوزراء مطالب دقیقی دربارۀ وزرای معاصر خواندمیر دارد. [۲۲]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، ص چ ـ ح، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
[۲۳]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، ص یو، رجال کتاب حبیب‌السیر، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
۵.۴ - تاریخ روضةالصفاجلد هفتمِ تاریخ روضةالصفا، که خواندمیر خود به تحریر آن تصریح کرده است. [۲۴]
محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضةالصفا، ج۷، ص۳، تهران ۱۳۲۹ش.
۵.۵ - مکارم الاخلاقمکارم الاخلاق، در شرح مکارم و محاسن امیرعلیشیر نوایی، که به سلطان حسین بایقرا تقدیم شده است. [۲۵]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، صیز، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
۵.۶ - نامه نامینامه نامی، مجموعه‌ای از مراسلات و منشآت رسمی و درباری پیشینیان، که خواندمیر آن را در ۹۲۸، در مورد چگونگی کتابت، برای منشیان و مترسلان گرد آورده است. [۲۶]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، ص یح، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
۵.۷ - تاریخ حبیبالسیرتاریخ حبیب‌السیر، از مهم‌ترین منابع تاریخی ایران، به‌ویژه در دوره تیموریان ، که در ۹۲۷ تألیف شده است. ۶ - علمیتاز آثار به‌جا مانده از خواندمیر چنین برمی‌آید که وی در نگارش آثار تاریخی توانا و با اشعار و کتب قدما، کتابهای متداول مدارس و مکاتب زمان خود و کتابهای تفسیر ، طب ، شعر و ادب ، لغت و تاریخ کاملا آشنا بوده است. [۲۷]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، ص و، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
۷ - وفاتخواندمیر در ۹۴۱ در هند درگذشت و بنابه وصیتش او را در دهلی در کنار مزار شیخ نظام‌الدین اولیا و امیرخسرو دهلوی دفن کردند. [۲۸]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
[۲۹]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، ص ت، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
۸ - فرزندانپسر وی، امیرمحمود، نویسنده کتاب ایران در روزگار شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب صفوی است. او تألیف آن را به تشویق محمدخان شرف‌الدین اوغلی، حاکم هرات، در ۹۵۳ آغاز کرد و در ۹۵۷ به انجام رساند. [۳۰]
غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، مقدمه نفیسی، ص ج، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
[۳۱]
امیرمحمود بن خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، ج۱، ص۲، چاپ غلامرضا طباطبایی تهران ۱۳۷۰ش.
این کتاب در ۱۳۷۰ش در تهران چاپ شده است. ۹ - فهرست منابع(۱) امیرمحمود بن خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، چاپ غلامرضا طباطبایی تهران ۱۳۷۰ش. (۲) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش. (۳) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش. (۴) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش. (۵) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱. (۶) محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضةالصفا، تهران ۱۳۲۹ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «غیاث‌الدین بن همام خواندمیر»، شماره۵۹۸۸. |